|| Om tat sat ||

||ఓమ్ తత్ సత్||
సుందరకాండ.
అథ శ్లోకార్థ తత్త్వదీపికా సహిత
ద్వితీయ సర్గః||
- హనుమంతుని లంకాప్రవేశము

రెండవ సర్గ సంక్షిప్తముగా చెప్పాలి అంటే హనుమంతుడు లంకచేరి, త్రికూట పర్వత శిఖరముపై వాలి లంకను చూస్తాడు. అది చాలా అందముగా వుంది. అమరావతిలావుంది. దాని రక్షణ చాలా కట్టుదిట్టముగా వుంది. ఇలాంటి నగరములోకి తను సుగ్రీవుడు, అంగదుడు నీలుడు తప్ప ఇంక ఎవరు ప్రవేశించగలరు అని ఆలోచినలో పడి , మళ్ళీ అదంతా ముందు సీతమ్మని కనుగొని తరువాత ఆలోచిద్దాము అనుకొని ఆ ఆలోచన అప్పటికి ఆపుతాడు. అప్పుడు మళ్ళీ తను ఏ విధముగా సీతాన్వేషణ ఆరంభించాలి అని అలోచించి, తనను అతి చిన్నరూపములో మార్చుకొని లంకలో కి ప్రవేశిస్తాడు. అప్పుడు హనుమకి సాయము చేస్తున్నాడా ఆట్లు చంద్రుడు ఆకాశములో ప్రకాశిస్తున్నాడు. ఇది రెండవ సర్గలో కథ.

సుందరకాండలో సీతమ్మ కనపడే దాకా, ఓక్క లంకిణిని మినహాయించి, హనుమంతుడి కి ఇంకెవరి తోనూ మాట్లాడే అవకాశములేదు. అందుకనే వాల్మీకి హనుమంతుని అలోచనలకు మాటలు తగిలించి, హనుమంతుని ఆలోచనలు మనకు వినపడేలా చేస్తాడు. సుందరకాండలో హనుమంతుని ప్రతిమాట వినతగ్గదే. అందుకే ఈ కాండని సుందరకాండ అని అంటారు కూడా. ఈ సర్గలో హనుమంతుని ఆలోచనలు వింటాము.

ఇక అర్థ తాత్పర్యతత్త్వదీపికతో రెండవ సర్గలో శ్లోకాలు.

||శ్లోకము 2.01||

స సాగర మనాధృష్య మతిక్రమ్య మహాబలః|
త్రికూట శిఖరే లఙ్కాం స్థితాం స్వస్థో దదర్శ హ||2.1||

స||సః మహాబలః అనాధృష్యం సాగరం స్వస్థః అతిక్రమ్య త్రికూట శిఖరే స్థితామ్ లంకామ్ దదర్శ హ||

|| శ్లోకార్థములు||

సః మహాబలః - ఆ మహాబలవంతుడు
అనాధృష్యం సాగరం - దాట శక్యముకాని సాగరమును
స్వస్థః అతిక్రమ్య - సులభముగా దాటి
త్రికూట శిఖరే స్థితామ్ - త్రికూట శిఖరముపై ఉన్న
లంకామ్ దదర్శ హ - లంకను దర్శించెను

||శ్లోక తాత్పర్యము||

"ఆ మహాబలవంతుడైన హనుమంతుడు దాటుటకు కష్టమైన ఆ సాగరమును అతి సులభముగా దాటి త్రికూట పర్వత శిఖరముపై నున్న లంకానగరము చూచెను." ||2.1||

||శ్లోకము 2.02||

తతః పాదపముక్తేన పుష్పవర్షేణ వీర్యవాన్ |
అభివృష్టః స్థితస్తత్ర బభౌ పుష్పమయౌ యథా||2.02||

స|| తతః తత్ర స్థితః వీర్యవాన్ పాదపముక్తేన పుష్పవర్షేణ అభివృష్టః పుష్పమయౌ యథా బభౌ||

|| శ్లోకార్థములు||

తతః తత్ర స్థితః వీర్యవాన్
- అక్కడ నుంచున్న మహా వీరుడు
పాదపముక్తేన పుష్పవర్షేణ అభివృష్టః
- వృక్షములనుఛి పడిన పుష్ప వర్షముతో పూర్తిగా కప్పబడి
పుష్పమయౌ యథా బభౌ
- పుష్పముల తో నిండిన వాని వలె కనపడెను

||శ్లోక తాత్పర్యము||

"ఆక్కడ నుంచుని చెట్లనుంచిపడిన పుష్పవర్షముచే పూర్తిగా కప్పబడిన వాడై ఆ వీరుడైన హనుమంతుడు ఒక పుష్పముల హనుమంతుని వలె కనబడెను."" ||2.02||

తిలక టీకా లో: "పుష్ప మయః అంటే పుష్పమయ వానర ఇవ" అని ; పుష్పమయమైన వానరుని వలె అని; పుష్పముల కుప్ప వలె అన్నమాట - తగిన అర్థము కాదు.

||శ్లోకము 2.03||

యోజనానాం శతం శ్రీమాం స్తీర్త్యాఽప్యుత్తమవిక్రమః|
అనిశ్వృసన్ కపిస్తత్ర న గ్లానిం అధిగచ్ఛతి||2.03||

స|| శతం యోజనానామ్ తీర్త్వా అపి ఉత్తమ విక్రమః శ్రీమాన్ కపిః తత్ర గ్లానిం న అధిగచ్ఛతి||

|| శ్లోకార్థములు||

శతం యోజనానామ్ తీర్త్వా అపి
- వంద యోజనముల దాటినప్పటికి
ఉత్తమ విక్రమః శ్రీమాన్ కపిః
- అతి విక్రముడు శ్రీమంతుడు అయిన హనుమ
తత్ర గ్లానిం న అధిగచ్ఛతి
- అక్కడ ఏమాత్రము అలసట పొందలేదు

||శ్లోక తాత్పర్యము||

"వంద యోజనములు గల ఆ సాగరము దాటినప్పటికీ, ఆ పరాక్రమవంతుడైన హనుమంతుడు ఏమాత్రము అలసట పొందలేదు ." (2.03) ||

లంకలో దిగిన తర్వాత హనుమంతుడు "అనిశ్వసన్ కపిః నతత్ర గ్లానిం అధిగచ్ఛతి" .
అంటే ఆ నూరుయోజనాల సముద్రము దాటినా ఆ హనుమంతుడు అలసిపోయి గట్టిగా ఉచ్ఛ్వాస నిశ్వాసములు చేస్తూ సముద్రపు ఒడ్డుమీద కూలపడలేదు. పైగా అలసటపొందిన వానిలా కూడా లేడట.

అదే మాట హనుమంతుడు తనలో తానే అనుకుంటాడు. " నేను ఈ విధముగా ఎన్నో నూరు యోజనములు వెళ్ళగలవాడిని. నూరు యోజనముల సముద్రము దాటుట ఎంతపని?" అని.

ధ్యానయాత్రలో ఉన్నవాడు నూట ఎనిమిది సార్లు మంత్రము చదివి అలసట పోడు. అట్టివాడు ఇంకా ఎన్నో వందల సార్లు మంత్రముపై ధ్యానము చేయగలవాడు. అత్మాన్వేషణలో ఉన్న వానికి అలసట అన్నమాట ఉండదు. హనుమంతుడు నూరు యోజనముల సముద్రము దాటికూడా అలసటపోలేదు.

అంటే ఇక్కడ మనకి వినపడే మాట ఏమిటి? ఆత్మాన్వేషణలో సాధకుడు అలసట పడడము అన్నమాట ఉండదు. అదే కాదు అత్మాన్వేషణ అన్నది ఎవరు చేస్తారు? అలా చేయాలని కోరిక ఉన్నవాళ్ళే చేస్తారు. మనసారా ఆ అనుభూతి పొందుదామనే ఆశతో వున్నవారు, అదే కోరికతో చేస్తారు. ఒక కోరిక ఉన్నప్పుడు ఆ కోరిక కోసము ఎన్ని కష్టాలైన భరించగలరు. ఆప్పుడు వచ్చే కష్టాలు, కష్టాలు లాగానే ఉండవు.

ఇష్టములేనిదే కష్టము అని మనము విన్నమాటే. అంటే ఇష్టము ఉంటే కష్టము అని పించదు. అదే ఇది.

||శ్లోకము 2.04||

శతాన్యహం యోజనానాం క్రమేయం సుబహూన్యపి|
కి పునస్సాగరస్యాంతం సంఖ్యాతం శతయోజనమ్||2.04||

స|| అహం బహూని శతాన్యపి యోజనానాం క్రమేయం | కిం పునః శతయోజన సంఖ్యాతం సాగరస్య అంతం (ఇతి మన్యతామ్)||

|| శ్లోకార్థములు||

అహం బహూని శతాన్యపి - నేను అనేక వందలు కూడా
యోజనానాం క్రమేయం - యోజనములను దాటగలను
శతయోజన సంఖ్యాతం - అప్పుడు ఈ వంద యోజనముల పరిమితమైన
సాగరస్య అంతం కిం పునః - దాటడము గురించి చెప్ప నేల

||శ్లోక తాత్పర్యము||

"నేను అనేక వందల యోజనములు దాటగలను. అలాంటప్పుడు ఈ వందయోజనముల సాగరము గురించి ఏమి చెప్పాలి ?" ( అని హనుమంతుడు తనలో తాను అనుకొనెను)||2.04||

ఇక్కడ సముద్రము "శత" యోజనములు అంటాడు కవి. ఇంకోక చోట సీతమ్మవారు " ఏతి జీవంత మానందో నరం వర్ష శతాదపి", అంటే నరుడు "శత" సంవత్సరాలు జీవిస్తే తప్పక ఆనందము తప్పక దొరుకుతుంది అని అంటుంది. మనిషి ఆయుస్సు నూరు సంవత్సరాలు అని కూడా వింటాము. అలా నూరు అన్నమాట చాలా సార్లు వస్తుంది.

అప్పలా చార్యులు గారు చెప్పేది, ఇలా చెప్పబడే నూరు అన్నది ఒక సంఖ్యమాత్రమే కాదు అని. నూరు అన్న సంఖ్యద్వారా తత్త్వ స్వరూపము విశదీకరించబడినది అని.

తత్త్వ స్వరూపము ఏమిటి?
అసలు తత్త్వములు మూడు
- భగవత్ తత్త్వము
- జీవ తత్త్వము
- ప్రకృతి తత్త్వము

ఇందులో భగవత్ తత్త్వము ప్రధానము. జీవ తత్వము ప్రకృతి తత్త్వము భగవత్ తత్త్వము పై ఆధారపడి యుంటాయి.
కారణావస్థలో మూడూ ఉంటాయి. జీవ ప్రకృతి తత్త్వములతో కూడిన భగవత్ తత్త్వమే ఈ జగత్తునకు కారణము.

నూరులో ఒకటి ప్రధానము. సాధారణముగా సున్నలు అప్రధానములు. ఆ సున్నలు తమలో తామే విలువ లేనివి. కాని ఒకటితో కలిసినప్పుడు వాటికి విలువ ఉంటుంది. ఇక్కడ భగవత్ తత్త్వము ఒకటిని సూచించును. జీవ తత్త్వము అలాగే ప్రకృతి తత్త్వము సున్నాలని సూచించును. అలాగ నూరు సంఖ్య ప్రకృతి జీవ తత్త్వములతో కూడిన భగవత్ తత్త్వమును సూచించును.

నూరేళ్ళు దాటుట యే తత్త్వజ్ఞానము కలుగుట. నూరుయోజనములు దాటుటయే తత్త్వ జ్ఞానము కలుగుట

దీనిని సూచించుటకే మనవాళ్ళు ఆయుర్దాయము నూరేళ్ళనిరి. బ్రహ్మకైననూ దేవతలకైనను నూరేళ్ళే ఆయుర్దాయము.
అనగా తత్త్వజ్ఞానము కలుగు వరకే శరీర సంబంధము. శరీరముతో సంబంధము కలిగియుండుటయే ఆయుర్దాయము.
తత్త్వజ్ఞానమును ఎరుగుటయే నూరేళ్ళు నిండుట. అదే నూరు యోజనములు దాటుట.

హనుమంతుడు కూడా నూరు యోజనములు దాటి మహాపురుషుల స్థితి పొందాడన్నమాట.

||శ్లోకము 2.05||

స తు వీర్యవతాంశ్రేష్ఠః ప్లవతామపి చోత్తమః|
జగామ వేగవాన్ లఙ్కాం లఙ్ఘయిత్వా మహోదధిమ్|| 2.05||

స||వీర్యవతాం శ్రేష్ఠః ప్లవతాం అపి ఉత్తమః సః తు వేగవాన్ మహోదధిం లఙ్ఘాయిత్వా లఙ్కా జగామ||

|| శ్లోకార్థములు||

వీర్యవతాం శ్రేష్ఠః - వీరులలో శ్రేష్ఠుడు
ప్లవతాం అపి ఉత్తమః - ఎగురువారలో ఉత్తముడు అగు
సః తు వేగవాన్ మహోదధిం లఙ్ఘాయిత్వా
- అతడు వేగముతో మహా సముద్రమును లంఘించి
లఙ్కా జగామ - లంక చేరెను

||శ్లోక తాత్పర్యము||

"వీరులలో శ్రేష్ఠుడు, పైకి ఎగురగలవారిలో ఉత్తముడు , వానరరులలో ఉత్తముడు అగు ఆ హనుమంతుడు వేగముకలవాడై ఆ మహాసాగరము దాటి లంకను చేరెను." ||2.05||

||శ్లోకము 2.06||

శాద్వలాని చ నీలాని గన్ధవన్తి వనాని చ|
గణ్డవన్తి చ మధ్యేన జగామ నగవంతి చ ||2.06||

స||(సః) నీలాని శాద్వలాని గన్ధవన్తి వనాని నగవన్తి గణ్డవన్తి చ మధ్యేన జగామ||

|| శ్లోకార్థములు||

నీలాని శాద్వలాని గన్ధవన్తి వనాని - సుగంధములుకల నల్లని పచ్చిక బయళ్ళ వనములు
నగవన్తి గణ్డవన్తి చ - రాళ్ళతో కూడిన పర్వతముల
మధ్యేన జగామ - మధ్యలో వెళ్ళెను

||శ్లోక తాత్పర్యము||

తా|| అప్పుడు సుగంధములుగల నల్లని పచ్చిక బీళ్ళ వనములు రాళ్లతో నిండిన పర్వతముల మధ్యలో ఆ హనుమంతుడు వెళ్ళెను.

||శ్లోకము 2.07||

శైలాంశ్చ తరుసంఛన్నాన్ వనరాజీశ్చ పుష్పితాః|
అభిచక్రామ తేజస్వీ హనుమాన్ ప్లవగర్షభః||2.07||

స|| ప్లవగర్షభః తేజస్వీ హనుమాన్ తరుసంఛన్నాన్ శైలాం చ పుష్పితాః వనరాజీశ్చ అభిచక్రామ||

|| శ్లోకార్థములు||

ప్లవగర్షభః తేజస్వీ హనుమాన్
- ఎగురువారిలో ప్రముఖుడు తేజస్వి అయిన హనుమాన్
తరుసంఛన్నాన్ శైలాం చ
- చెట్లతో నిండినపర్వతములను
పుష్పితాః వనరాజీశ్చ
- పుష్పించిన వనశ్రేణులను (దాటి)
అభిచక్రామ - ముందుకు పోయెను

||శ్లోక తాత్పర్యము||

"ఆ తేజశ్వీ వానరోత్తముడు అగు హనుమంతుడు, చెట్లతో నిండిన పర్వతములను , పుష్పించుచున్న వృక్ష శ్రేణులను దాటి ముందుకు పోయెను".

||శ్లోకము 2.08||

స తస్మిన్ అచలే తిష్ఠన్ వనాన్ ఉపవనాని చ|
స నగాగ్రే చ తాం లఙ్కాం దదర్శ పవనాత్మజః||2.08||

స|| సః పవనాత్మజః తస్మిన్ అచలే తిష్ఠన్ వనాని ఉపవనాని చ నగాగ్రే తాం లఙ్కాం దదర్శ||

|| శ్లోకార్థములు||

సః పవనాత్మజః - ఆ హనుమంతుడు
తస్మిన్ అచలే తిష్ఠన్ - ఆ కొండ మీద నుంచుని
వనాని ఉపవనాని చ - వనములు ఉపవనములు
నగాగ్రే తాం లఙ్కాం దదర్శ
- పర్వత శిఖరములో ఆ లంకానగరమును చూచెను.

||శ్లోక తాత్పర్యము||

ఆ పవనాత్మజుడు ఆ కొండమీద నుంచుని వనములు, ఉపవనములను, ఆ పర్వత శిఖరముపై నున్న లంకానగరమును చూచెను.

||శ్లోకములు 2.09-2.13||

సరళాన్ కర్ణికారాంశ్చ ఖర్జురాంశ్చ సుపుష్పితాన్|
ప్రియాళాన్ ముచిళిందాంశ్చ కుటజాన్కేతకానపి||2.09||
ప్రియాంగూన్ గంధపూర్ణాంశ్చనీపాన్ సప్తచ్ఛదాం స్తథా|
ఆసనాన్ కోవిదారాంశ్చ కరవీరాంశ్చ పుష్పితాన్ ||2.10||
పుష్పభార నిబద్ధాంశ్చ తథా ముకుళితా నపి |
పాదపాన్ విహగాకీర్ణాన్ పవనాధూత మస్తకాన్ ||2.11||
హంసకారండవాకీర్ణా వాపీః పద్మోత్పలాయుతాః|
అక్రీడాన్ వివిధాన్ రమ్యాన్ వివిధాంశ్చ జలాశయాన్ ||2.12||
సంతతాన్ వివిధై ర్వృక్షైః సర్వర్తు ఫలపుష్పితైః|
ఉద్యానాని చ రమ్యాణి దదర్శ కపికుంజరః||2.13||

స|| (సః) సరళాన్ కర్ణికారాం చ సుపుష్పితాన్ ఖర్జూరాంశ్చప్రియాళాన్ ముచిళిందాంశ్చ (దదర్శ)|| (సః)కుటజాన్ కేతకాన్ అపి గన్ధపూర్ణాన్ నీపాన్ ప్రియాంగూంశ్చ తథా సప్తచ్ఛదాం ఆసనాన్ కోవిదారాంశ్చ పుష్పితాన్ కరవీరాంశ్చ (దదర్శ) || పుష్పాభార నిబద్ధాంశ్చ తథా ముకుళితానపి విహగా కీర్ణాన్ పవనాధూత మస్తకాన్ పాదపాన్ (దదర్శ)|| హంసకారండవాకీర్ణా వాపిః పద్మోత్పలాయుతాః వివిధాన్ రమ్యాన్ అక్రీడాన్ జలాశయాన్ ( దదర్శ)|| సర్వ ఋతు ఫలపుష్పితైఃవివిధైః వృక్షైః సంతతాన్ రమ్యాణి ఉద్యానాని చ కపికుంజరః దదర్శ||

|| శ్లోకార్థములు||

సరళాన్ కర్ణికారాంశ్చ - సరళ వృక్షములు కర్ణికారములు
సుపుష్పితాన్ ఖర్జూరాంశ్చ- పుష్పించిన ఖర్జూరములు
ప్రియాళాన్ ముచిళిందాంశ్చ - ప్రియాళ ముచుళిందా
కుటజాన్ కేతకాన్ అపి - కుటజ కేతకా వృక్షములను ( చూచెను)

గన్ధపూర్ణాన్ నీపాన్ ప్రియాంగూంశ్చ - సువాసనలతో నిండిన నీపా ప్రియంగు
సప్తచ్ఛదాం ఆసనాన్ కోవిదారాంశ్చ పుష్పితాన్ కరవీరాంశ్చ
- సప్తచ్ఛద, అసన, కోవిదారములను, అలాగే పుష్పించిన కరవీరములను ( చూచెను)

పుష్పాభార నిబద్ధాంశ్చ - పుష్పభారములతో వంగిన
తథా ముకుళితానపి - అలాగే మొగ్గలతో ( నిండిన)
విహగా కీర్ణాన్ పవనాధూత మస్తకాన్ పాదపాన్ -
- పక్షులతో నిండిన, గాలితో ఊగుతున్నకొమ్మలుగల వృక్షములను ( చూచెను)

హంసకారండవాకీర్ణా వాపిః
- హంసలు కారండములతో నిండియున్నజలాశయములను
పద్మోత్పలాయుతాః
- పద్మములతో నిండియున్న
వివిధాన్ రమ్యాన్ అక్రీడాన్
- అనేక రమ్యమైన ఉద్యానవనములను
జలాశయాన్ - జలాశయములను

సర్వ ఋతు ఫలపుష్పితైఃవివిధైః వృక్షైః
- అన్ని ఋతువులలో పుష్పించు వివిధరకములైన వృక్షములతో
సంతతాన్ రమ్యాణి ఉద్యానాని చ కపికుంజరః దదర్శ
- నిండిన రమ్యమన ఉద్యానవనములను ఆ హనుమంతుడు చూచెను

||శ్లోక తాత్పర్యము||

(ఆ పర్వతము మీద) సరళ వృక్షములు కర్ణికారములు పుష్పించుచున్న ఖర్జూరవృక్షములను అలాగే ప్రియాళా ముచిళిందా కుటజ కేతకా వృక్షములను హనుమంతుడు చూచెను. అలాగే నీపా ప్రియంగు సప్తచ్చదా వృక్షములను , అసనా , పుష్పించుచున్న కరవీర వృక్షములను చూచెను. అలాగే హనుమంతుడు పుష్పముల భారముతో వంగిన, మొగ్గలతో నిండిన , పక్షులతో నిండిన, గాలిచేత ఊగింపబడుతున్నకొమ్మలు గల వృక్షములను చూచెను. హంసలూ కారండములతో నిండియున్నజలాశయములను, తామర కలువ పువ్వులతో నిండియున్నమనోహరమైన జలాశయములనుచూచెను. అన్ని ఋతువులలోను పుష్పించు అనేకరకములైన వృక్షములతో కూడిన రమ్యమైన ఉద్యానవనములను ఆ కపికుంజరుడు చూచెను.

||శ్లోకములు 2.14 -2.18||

సమాసాద్య లక్ష్మీవాన్ లఙ్కాం రావణపాలితామ్|
పరిఘాభిః సపద్మాభిః ఉత్పలాభిరలంకృతామ్||2.14||
సీతాపహరాణార్థేన రావణేన సురక్షితామ్|
సమంతా ద్విచరద్భిశ్చ రాక్షసైః ఉగ్రధన్విభిః||2.15||
కాంచనేనావృతాం రమ్యాం ప్రాకారేణ మహాపురీమ్|
గృహైశ్చ గ్రహసంకాశైః శారదాంబుదసన్నిభైః||2.16||
పాడురాభిః ప్రతోళీభి రుచ్చాభి రభిసంవృతామ్|
అట్టాలశతాకీర్ణాం పతాకాధ్వజమాలినీమ్||2.17||
తోరణైః కాంచనైర్దివ్యైః లతాపఙ్క్తివిచిత్రితైః|
దదర్శ హనుమాన్ లఙ్కా దివి దేవ పురీమ్ యథా||2.18||

స||లక్ష్మీవాన్ (హనుమాన్) రావణపాలితాం లఙ్కాం సమాసద్య పరిఘాభిః సపద్మాభిః ఉత్ప్లాభి అలంకృతామ్ (దదర్శ) || సీతాపహరణార్థేన సురక్షితామ్ ఉగ్రధన్విభిః విచరద్భిః రాక్షసైః సమంతాత్ (లంకాం దదర్శ) || కాంచనేన ప్రాకారేణ ఆవృతాం రమ్యాం మహాపురీం గ్రహసంకాశైః శారదాంబుదసన్నిభైః గృహైశ్చ (లఙ్కాం దదర్శ) || పాణ్దురాభిః ఉచ్ఛాభిః పతాకధ్వజమాలినీమ్ అట్టాలశతాకీర్ణామ్ అభిసంవృతామ్ ప్రతోలీభిః (లఙ్కాం దదర్శ) || దివ్యైః కాంచనైః లతాపఙ్క్తివిచిత్రితైః తోరణైః దివి దేవపురీమ్ యథా లఙ్కాం దదర్శ||

|| శ్లోకార్థములు||

లక్ష్మీవాన్ (హనుమాన్) రావణపాలితాం
- లక్ష్మితో శోభించుచున్న ఆ హనుమంతుడు
రావణపాలితాం లఙ్కాం సమాసద్య
- రావణునిచే పాలింపబడు అ లంకానగరమును చేరి
పరిఘాభిః సపద్మాభిః ఉత్పలాభి అలంకృతామ్
- పద్మములతో కలువలతో నిండియున్న తటాకములతో అలంకరింపబడిన ( లంకను చూచెను)

సీతాపహరాణార్థేన - సీతాపహరణము వలన
రావణేన సురక్షితామ్ - రావణునిచే రక్షింపబడుతున్న |
సమంతా ద్విచరద్భిశ్చ - అన్ని వేపుల తిరుగాడుచున్న
రాక్షసైః ఉగ్రధన్విభిః
- భయంకరమైన ధనస్స్సులు కల రాక్షసులతో ( నిండియున్న లంకను చూచెను)

కాంచనేనావృతాం ప్రాకారేణ
- రమ్యమైన బంగారు ప్రాకారముతో చుట్టబడియున్న
రమ్యాం గ్రహసంకాశైః - రమ్యమైన గ్రహములతో సమానమైన
శారదాంబుదసన్నిభైః - నీటితో నిండిన మేఘములతో సమానమైన
గృహైశ్చ - గృహములతో నిండిన ( నిండియున్న లంకను చూచెను)

ఉచ్చాభి పతాకాధ్వజమాలినీమ్
- ఎత్తైన పతాకములతో ధ్వజములతో నిందడియున్న
పాడురాభిః ప్రతోళీభి - తెల్లగానున్న వీధులతో
అట్టాలశతాకీర్ణాం - వందలకొలదీ బుఋజులతో
అభిసంవృతామ్ - నిండియున్న ( లంకను చూచెను)

తోరణైః కాంచనైర్దివ్యైః లతాపఙ్క్తివిచిత్రితైః -
- తోరణములతో బంగారుమయమైన చిత్రవిచిత్రమైన లతాపంక్తులతోనిందిన
దివి దేవ పురీమ్ యథా - స్వర్గములో దేవపురివలె నున్న
దదర్శ హనుమాన్ లఙ్కా - లంకానగరమును హనుమ చూచెను

||శ్లోక తాత్పర్యము||

"లక్ష్మితో శోభించుచున్నఆ హనుమంతుడు రావణునిచే పాలింపబడు లంకను చేరి పద్మములుతో కలువలతో నిండియున్న తటాకములతో చుట్టబడియున్న ఆ లంకా నగరమును చూచెను. సీతను అపహరించడమువలన కలిగిన భయముతో బాగుగా రక్షింపబడుచున్న, భయంకరమైన ధనస్సులతో చరించుచున్న రాక్షసులతో నిండినది ఆ లంకా నగరము. బంగారపు ప్రాకారములతో నున్న రమ్యమైన గ్రహములతో సమానమైన, నీటితో నిండిన మేఘములతో సమానమైన గృహములతో నిండియున్న లంకానగరమును చూచెను. తెల్లగానున్న ఎత్తైన , పతాకములతో నిండిన ప్రధాన వీధులతో , వందలకొలది కోట బురుజులతో లంక నిండి ఉండెను. బంగారుమయమైన లతల పంక్తులతో అలరారుతున్న, తోరణములతో నిండియున్న దేవపురియగు అమరావతిలా అలరారుచున్న లంకానగరమును హనుమంతుడు చూచెను." ||2.14- 2.18||

ఇది హనుమ ఆ త్రికూట పర్వత శిఖరమునుండి లంకానగరమును చూస్తూ వుంటే వాల్మీకి చెప్పిన మాటలు.
ఈ మాటలలో అంతరార్థము వుంది అంటారు.

ఆ నగరము సర్వఋతువులతో వుండే పుష్పములతో, పద్మములతో కలువలతో నిండిన సరస్సులతో, ఆకాశమును అంటే మిద్దెలతో అమరావతిని మించి పోతూ, విశ్వకర్మచే "మనసేవ కృతాం లంకాం" అంటూ మనసా చేయబడినదా అన్నట్లు వుందిట. ఆనగరము చుట్టూ బంగారపు ప్రాకారము కూడా వుందిట. అంటే ఆ లంక భోగములకు స్థానము.

ఆ లంకానగరము రక్షణకు అనేకమంది రథ గజ తురగ ములపై ఉన్న రాక్షస మహాయోధులు, అనేక రకములైన ఆయుధాలను ధరించిన పాదచారులు కూడా తయారుగా వున్నారుట.

ఇక్కడ లంక అంటే మనశరీరమే. మన శరీరము కూడా విశ్వకర్మ యగు పరమాత్మునిచే మనసా నిర్మింపబడినది. మన శరీరము కూడా భోగములకు స్థానము. శరీరములోని ఇంద్రియాలే మిద్దెలూ మేడలు సరోవరములూ మున్నగునవి. మన శరీరములో కూడా వున్న అసురలు రాక్షసప్రవృత్తులు.ఆ రాక్షస ప్రవృత్తులు భగవన్నామ సంకీర్తన , భగవద్విషయములపై చింతన లోపలకి రాకుండావుండాలి అని చాలా అప్రమత్తతో ఉంటాయి.

అధ్యాత్మిక చింతన లాంటి విషయములు, ప్రపంచ విషయ వాహిలో మునిగియున్న తనకి తగినవి కావని , అవి పనిలేని వారకే అని అనిపించే మనోవాక్కులే రథ గజ తురగములపై ఉన్న రాక్షస మహాయోధులు.

మన చుట్టూకూడా విషయ వాంఛలు విషయ భోగములూ అనబడే బంగారు ప్రాకారము ఉంది.
అధ్యాత్మ చింతన లోకి రావాలంటే వీటన్నిటినీ జయించి రావాలి అన్నమాట.

||శ్లోకము 2.19||

గిరిమూర్ధ్ని స్థితాం లఙ్కాం పాండురైర్భవనై శ్శుభైః|
దదర్శ కపిశ్రేష్ఠః పురం ఆకాశగం యథా||2.19||

స|| సః కపిశ్రేష్ఠః పాణ్డురైః శుభైః భవనైః గిరిమూర్ధ్ని స్థితాం ఆకాశగం యథా పురీం లఙ్కాం దదర్శ||

||శ్లోకార్థములు||

సః కపిశ్రేష్ఠః పాణ్డురైః శుభైః భవనైః
- ఆ వానరోత్తముడు శోభాయమైన తెల్లని భవనములతో నిండిన
గిరిమూర్ధ్ని స్థితాం
- పర్వత శిఖరముపైనున్న
ఆకాశగం యథా
- ఆకాశమును అంటుచున్నదా అన్నట్లు ఉన్న
పురీం లఙ్కాం దదర్శ
- లంకానగరమును చూచెను

||శ్లోకతాత్పర్యములు||

"ఆ వానరోత్తముడు ఆపర్వతశిఖరముపైనున్న , శోభాయమానమైన తెల్లని భవనములతో నిండిన, ఆకాశములోనున్నదా అన్నట్లు ఉన్న ఆ లంకానగరమును చూచెను." ||2.19||

||శ్లోకము 2.20||

శ్లో|| పాలితాం రాక్షసేంద్రేణ నిర్మితాం విశ్వకర్మణా|
ప్లవమానా మివాకాశే దదర్శ హనుమాన్ పురీమ్||2.20||

స|| హనుమాన్ విశ్వకర్మణా నిర్మితం రాక్షసేంద్రేణ పాలితాం అకాశే ప్లవమానివ పురీం దదర్శ||

||శ్లోకార్థములు||

విశ్వకర్మణా నిర్మితం - విశ్వకర్మ చేత నిర్మింపబడిన
రాక్షసేంద్రేణ పాలితాం - రాక్షరాజు చే పాలింపబడిన
అకాశే ప్లవమానివ పురీం - ఆకాశములో ఎగురుచున్నాదా అన్నట్లు వున్న నగరమును
హనుమాన్ దదర్శ - హనుమంతుడు చూచెను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"హనుమంతుడు విశ్వకర్మచేత నిర్మింపబడిన, రాక్షసేంద్రుడు అగు రావణునిచేత పాలింపబడిన, ఆకాశములో ఊగుతున్నదా అన్నట్లు వున్న లంకానగరమును చూచెను." ||2.20||

తిలక టీకా లో: విశ్వకర్మణా నిర్మితాం తేనాపి మనసా కృతామివ స్థితామ్ |

||శ్లోకములు 2.21-2.22||

వప్రప్రాకార జఘానాం విపులామ్బునవామ్బురామ్|
శతఘ్నీశూలకేశాన్తా మట్టాలకవతంసకామ్||2.21||
మనసేవ కృతాం లంకాం నిర్మితాం విశ్వకర్మణా|
ద్వార ముత్తర మాసాద్య చిన్తయామాస వానరః||2.22||

స||వానరః ఉత్తర ద్వారమ్ ఆసాద్య విశ్వకర్మణా నిర్మితాం లంకామ్ వప్రప్రాకార జఘనాం విపులామ్బునవామ్బురామ్ శతఘ్నీ శూలకేశాన్తామ్ అట్టాలకవతంశకామ్ ఇవ మనః కృతామ్ ఇతి చిన్తయామాస ||

||శ్లోకార్థములు||

వానరః ఉత్తర ద్వారమ్ ఆసాద్య - ఆ వానరుడు ఉత్తరద్వారము సమీపించి
విశ్వకర్మణా నిర్మితాం - విశ్వకర్మ చేత నిర్మింపబడిన
వప్రప్రాకార జఘనాం - ప్రాకారములే జఘనముగను
విపులామ్బునవామ్బురామ్ - నీటితో నిండిన తటాకములే వస్త్రములు గను
శతఘ్నీశూలకేశాన్తామ్ - శతఘ్నులు శూలాలు కేశపాశములు వలె నున్న
అట్టాలకవతంశకామ్ - కోట బురుజులే కర్ణాభరణములుగను కల
ఇవ మనః కృతామ్ - అని మనస్సులో నిర్మించెనా
ఇతి చిన్తయామాస - అని తలపోసెను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

విశ్వకర్మ ప్రాకారాలే జఘనముగాను, తటాకములలోని నీరే వస్త్రముగను, శతఘ్నులు శూలాలు కేశపాశములగనూ, కోటఋజులు కర్ణభూషణములుగనూ ఒప్పారే స్త్రీ వలే లంకానగరము నిర్మించెనా అని, ఉత్తరద్వారమువద్దకు వచ్చిన హనుమంతుడు తలపోసెను.||2.21-2.22||

||శ్లోకములు 2.23-2.26||

కైలాసశిఖర ప్రఖ్యాం ఆలిఖన్తీ మివామ్బురామ్|
డీయమానా మివాకాశం ఉచ్ఛ్రితైర్భవనోత్తమైః||2.23||
సమ్పూర్ణాం రాక్షసై ర్ఘోరైర్నాగై భోగవతీమివ |
అచిన్త్యాం సుకృతాం స్పష్టాం కుబేరాధ్యుషితాం పురా||2.24||
దంష్ట్రిభిః బహుభి శ్శూరై శ్శూలపట్టసపాణిభిః|
రక్షితాం రాక్షసైర్ఘోరై ర్గుహా మాశీవిషై రివ||2.25||
తస్యాశ్చ మహతీం గుప్తిం సాగరం నిరీక్ష్య సః|
రావణం చ రిపుం ఘోరం చింతయామాస వానరః||2.26||

స||కైలాస శిఖర ప్రఖ్యాం అమ్బరం ఆలిఖన్తీం ఇవ ఆకాశం డీయమనాఇవ ఉచ్ఛ్రితైః భవనోత్తమైః ( నిరీక్ష్య చ ), నాగైః భోగవతీంఇవ ఘోరైః రాక్షసైః సంపూర్ణామ్ పురా కుబేరాధ్యుషితాం సుకృతమ్ అచిన్త్యాం ( నిరీక్ష్య చ), దంష్ట్రభిః ఆశీవిషైః గుహామ్ ఇవ బహుభిః శూలపట్టస పాణిభిః వీరైః రక్షితామ్ ( లంకాం నిరీక్ష్య చ ), తస్యాః మహతీం గుప్తిం సాగరం చ రిపుం రావణం చ నిరీక్ష్య సః వానరః చిన్తయామాస||

||శ్లోకార్థములు||

కైలాస శిఖర ప్రఖ్యాం
- కైలాస పర్వత శిఖరములా
అమ్బరం ఆలిఖన్తీం ఇవ
- ఆకాశమును అంటుచున్నదా అన్నట్లు ఉన్న
ఆకాశం డీయమనా ఇవ ఉచ్ఛ్రితైః భవనోత్తమైః
- ఆకాశములో ఎగురుచున్నవా అన్నట్లు వున్న ఎత్తైన భవనములతో
నాగైః భోగవతీం ఇవ ఘోరైః రాక్షసైః సంపూర్ణామ్
- సర్పములతో నిండిన భోగవతీ నగరము వలె ఘోరమైన రాక్షసులతో నిండిన
పురా కుబేరాధ్యుషితాం సుకృతమ్ అచిన్త్యాం -
పూర్వకాలంలో కుబేరుని ఆవాసమై ఒప్పిన, ఊహాతీతముగా అలంకరింపబడిన
దంష్ట్రభిః ఆశీవిషైః గుహామ్ ఇవ
- విషకోరలతో వున్న పాములచే రక్షింపబడిన గుహవలె నున్న
బహుభిః శూలపట్టస పాణిభిః వీరైః రక్షితామ్
- శూలములు పట్టిశములు చేతిలో ధరించిన వీరులచేత రక్షింపబడుతున్న,
తస్యాః మహతీం గుప్తిం - ఆ నగరముయొక్క నగర రక్షణను
సాగరం చ నిరీక్ష్య - సాగరమును చూచి
ఘోరం రిపుం రావణం చ
- ఘోర శత్రువైన రావణుని (చూచి)
సః వానరః చిన్తయామాస
- ఆ వానరుడు ఆలోచించ సాగెను.

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"కైలాస పర్వతశిఖరములా ఆకాశాన్ని అంటుతూ వున్నట్లు వున్న, అకాశములో ఎగురుతున్నట్లు ఉన్న అత్యున్నత భవనములతో , (పాతాళలోకములోని) భోఘవతీ నగరము లాగా భయంకరమైన రాక్షసులతో నిండివున్న, పూర్వకాలంలో కుబేరుని ఆవాసమై ఒప్పిన, ఊహాతీతముగా అలంకరింపబడిన, శూలములు ఖడ్గములు చేతిలో ధరించి విషకోరలతో వున్నపాములచేత గుహ రక్షింపబడినట్లు, అనేకమంది శూరులచేత రక్షింపబడుతున్న లంకను చూచెను. ఆ లంకయొక్క ఆరక్షణ విధానమును, సముద్రమును, శత్రువు అగు రావణుని చూచి హనుమంతుడు ఇట్లు అనుకొనెను." ||2.22-2.26||

||శ్లోకములు 2.27||

ఆగత్యాపీహ హరయో భవిష్యంతి నిరర్థకాః|
న హి యుద్ధేన వై లంకా శక్యా జేతుం సురైరపి||2.27||

స|| హరయః ఇహ ఆగత్యా అపి | సురైరపి లఙ్కా యుద్ధేన జేతుం న శక్యా హి||

||శ్లోకార్థములు||

హరయః ఇహ ఆగత్యా అపి - వానరులు ఇక్కడికి వచ్చిననూ
నిరర్థకాః భవిష్యన్తి - ఫలితము ఏమీ వుండదు
సురైరపి యుద్ధేన - సురులకు కూడా యుద్ధములో
లఙ్కా జేతుం న శక్యా హి - లంకను జయింప శక్యముకాదు

||శ్లోకాతాత్పర్యము||

"వానరులు ఇక్కడికి వచ్చిననూ ఫలితము ఏమీ వుండదు. సురులు కూడా లంకను యుద్ధములో జయించలేరు".||2.27||

||శ్లోకము 2.28||

ఇమాం విషమాం దుర్గాం లఙ్కాం రావణపాలితాం|
ప్రాప్యాపి స మహాబాహుః కిం కరిష్యతి రాఘవః||2.28||

స|| ఇమాం రావణ పాలితాం విషమాం దుర్గామ్ ప్రాప్యాపి స మహాబాహుః రాఘవః (రామః ) కిం కరిష్యతి ||

||శ్లోకార్థములు||

ఇమాం రావణ పాలితాం
- ఈ రావణపాలితమైన
విషమాం దుర్గామ్ ప్రాప్యాపి
- దుర్భేద్యమైన లంకకు వచ్చిననూ
స మహాబాహుః రాఘవః (రామః ) కిం కరిష్యతి
- మహాబాహువులు కల ఆ రాముడు ఏమి చేయగలడు?

||శ్లోకాతాత్పర్యము||

"మహాబాహువుడగు రాఘవుడు కూడా ఈ రావణునిచే పాలింపబడు దుష్కరమైన లంకానగరమునకు వచ్చి ఏమి చేయ గలడు?" ||2.28||

||శ్లోకము 2.29||

అవకాశో న సాన్త్వస్య రాక్షసేష్వభిగమ్యతే|
న దానస్య న భేదస్య నైవ యుద్ధస్య దృశ్యతే||2.29||

స|| రాక్షషేషు సాన్త్వస్య అవకాశః న అభిగమ్యతే | దానస్య న| భేదస్య న| యుద్ధస్య నైవ దృశ్యతే||

||శ్లోకార్థములు||

రాక్షషేషు సాన్త్వస్య
- రాక్షసులతో రాజీపడుటకు
అవకాశః న అభిగమ్యతే
- అవకాశము కనపడుటలేదు
దానస్య న భేదస్య న
- దాన భేదములతో కూడా లేదు
యుద్ధస్య నైవ దృశ్యతే
- యుద్ధము చేత కూడా లేదు

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"రాక్షసులతో రాజీపడుటకు అవకాశము లేదు. దాన భేదములకు అస్కారములేదు. యుద్ధము కూడా సులభము కాదు" ||2.29||

ఈ ఆలోచన గురించి తిలక టీకా లో ఇలా రాస్తారు: 'బలదర్పపరాక్రమసంపన్నత్వసుస్నిగ్ధదృఢప్రకృతికత్వాని సూచితాని' - అంటే ఇక్కడ రాక్షసుల బల దర్ప పరాక్రమ సంపన్నత్వములు సూచింపబడినవి అని. అలాగే వారి దృఢప్రకృతి కూడా సూచింపబడినది అని.

||శ్లోకము 2.30||

చతుర్ణామేవ హి గతిః వానరాణాం మహాత్మనామ్|
వాలిపుత్రస్య నీలస్య మమ రాజ్ఞశ్చ ధీమతః||2.30||

స|| వాలిపుత్రస్య నీలస్య మమ ధీమతః రాజ్ఞశ్చ మాహాత్మనాం చతుర్ణాం వానరాణాం ఏవ గతిః హి ||

||శ్లోకార్థములు||

వాలిపుత్రస్య నీలస్య
- వాలిపుత్రుడు, నీలుడు
మమ ధీమతః రాజ్ఞశ్చ
- నాకు , ధీమంతుడైన రాజుకు
మాహాత్మనాం వానరాణాం చతుర్ణాం ఏవ
- మహాత్ములైన నలుగురు వానరులకు మాత్రమే
గతిః హి - రాగలుగుటకు సాధ్యము

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"మహాత్ములగు వాలిపుత్రుడు, నీలుడు , ధీమంతుడైన రాజు( సుగ్రీవుడు), నలుగురు వానరులకు మాత్రమే రాగలుగుటకు సాధ్యము " ||2.30||

బంగారు ప్రాకారాలు గల, సురులకు కూడా దుర్భేద్యమైన కోట చూచిన హనుమంతునికి, ఈ సీతాన్వేషణ లేక అత్మాన్వేషణ కి ఎవరు రాగలరు?

ఇక్కడ హనుమంతుని ఆలోచనలో నలుగురే కనిపిస్తారు. ఆ నలుగురు అంగదుడు, నీలుడు, హనుమ, ఇంకా సుగ్రీవుడు అని.

మొదటివాడు అంగదుడు.

అంగదుడు అన్న పదమును విడమరిస్తే , 'అం' అంటే భగవంతుని , 'గద' అంటే కీర్తించువాడు అని అర్థము. అంగదుడు అంటే నామ సంకీర్తన చేయువాడు అన్నమాట. ఆధ్యాత్మిక మార్గము చేపట్టాలి అంటే ముందుగా చెయవలసిన పని నామ సంకీర్తనమే. అలా నామసంకీర్తన చేస్తూ వుంటే మనస్సు భోగములనుంచి తిరిగి భగవంతుని పథములో పోతుంది. అ తరువాతే చిత్తశుద్ధి, ధ్యానము మొదలగునవి వస్తాయి.

రెండవ వాడు నీలుడు. నీలుడు అగ్నిహోత్రుని పుత్రుడు.

శరీరములో ఉన్న ఆత్మ తత్త్వము దర్శించుటకు ముందు చేసిన పాపములు ప్రతిబంధకములుగా వుంటాయి. తపస్సు యజ్ఞము దానము లాంటి కర్మలే, ఆ పాపముల వలన మనసులో సమకూడిన మాలిన్యమును పోగొట్టి పవిత్రము చేయును. ఆ కర్మలే నీలుడు. ఆ నీలుడు అగ్నిహోత్రుని అనుగ్రహము పొందినవాడు కనక లంకలో కి ప్రవేశించకలడు.

మూడవ వాడు హనుమ.

హనుమ అనగా వాయుపుత్రుడు. వాయువు తో కూడినది ఉఛ్వాస నిఃశ్వాసములు. ఆ ఉఛ్వాస నిఃశ్వాసములతో కూడినదే మంత్రము. ధ్యానము మంత్రోచ్ఛారణ చేతనే ఆత్మ భగవద్దర్శనము అగును. ఆ మంత్రమే మనకు శరీరమనే లంకలో ఆత్మాన్వేషణకి భగవత్ దర్శనానికి కావలసినది. ఆ హనుమే లంకలో ప్రవేశింపగలవాడు.

నాలుగవ వాడు సుగ్రీవుడు.

సుగ్రీవుడు వేదాధ్యయనసంపన్నుడు. ఇంద్రియములకు గోచరము కాని అత్మ పరమాత్మల ను ఎరిగించునది వేదము.
దానిని అధ్యయనము చేసినచో భగవద్దర్శనము కలుగును. అ వేదాధ్యనము చేసిన సుగ్రీవుడే లంకలో ప్రవేశింపగలవాడు. హనుమ ఈ నలుగురికే లంకానగరములో కి ప్రవేశింపగల శక్తి కలదు అని అనడములో అదే అంతరార్థము.

అంటే శరీరములో మరుగుపడియున్న ఆత్మను తెలుకోడానికి (1) నామ సంకీర్తనము (2) తపో యజ్ఞదానాది కర్మలు (3) మంత్రజపము లేక ధ్యానము (4) వేదాధ్యయనము అనే నాలుగూ కావలసిన సాధనములు అని.

||శ్లోకము 2.31||

యావజ్జానామివైదేహీం యది జీవతివా నవా|
తత్రైవ చింతయిష్యామి దృష్ట్వా తాం జనకాత్మజమ్||2.31||

స|| వైదేహీం యది జీవతి వా న వా యావత్ జానామి తాం జనకాత్మజం దృష్ట్వా తత్రైవ చిన్తయిష్యామి||

||శ్లోకార్థములు||

వైదేహీం యది జీవతి వా న వా
- వైదేహి జీవించి ఉన్నదా లేదా
యావత్ జానామి - తెలిసికొనిన పిమ్మట
తాం జనకాత్మజం దృష్ట్వా - ఆ జనకాత్మజను చూచి
తత్రైవ చిన్తయిష్యామి - అప్పుడే ఆలోచించెదను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"వైదేహి జీవించియునదో లేదో తెలిసికొని , జనకాత్మజను చూచి అప్పుడే ఆలోచించెదను". ||2.31||

అంటే అన్ని ఆలోచనలు వచ్చినా, ఇక్కడ హనుమ మనస్సులో ప్రప్రధముగా సీతా దర్శనమే ముఖ్యము అని. తిలక టీకా లో అదే రాస్తారు: 'జానకీదర్శన విషయే ఏవ ప్రథమం ఇతి'.

||శ్లోకము 2.32||

తతస్సచింతయామాస ముహూర్తం కపికుంజరః|
గ్రిరిశృఙ్గే స్థితః తస్మిన్ రామస్యాభ్యుదయే రతః||2.32||

స|| తతః సః కపికుంజరః తస్మిన్ గిరిశృఙ్గే స్థితః రామస్య అభ్యుదయే రతః ముహూర్తం చిన్తయామాస||

||శ్లోకార్థములు||

తతః సః కపికుంజరః
- అప్పుడు ఆ కపికుంజరుడు
తస్మిన్ గిరిశృఙ్గే స్థితః
- ఆ పర్వత శిఖరములలో నుంచుని
రామస్య అభ్యుదయే రతః
- రాముని అభ్యుదయము కాంక్షించు ( వానరుడు)
ముహూర్తం చిన్తయామాస
- క్షణకాలము ఆలోచించసాగెను,

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"అప్పుడు ఆ పర్వతశిఖరములలో నిలబడి, రామాభ్యుదయము కోరు ఆ కపికుంజరుడు ముహూర్తకాలము పాటు ఆలోచించసాగెను.| ||2.32||

రామాభ్యుదయము అన్నమాట ఇలా వివరించబడినది: 'రామస్యాభ్యుదయం తత్ అభ్యుదయరూపమ్ సీతాన్వేషణోపాయమ్' ; గోవిన్దరాజులవారు, 'చిన్తయామాస వైదేహిదర్శనోపాయమితి శేషః' . రామాభ్యుదయము కోరడములో ముఖ్యము సీతాదర్శనము సంపాదించడమే అని.

|| శ్లోకము 2.33||

అనేన రూపేణ మయా న శక్యా రక్షసాం పురీ|
ప్రవేష్ఠుం రాక్షసైర్గుప్తా క్రూరైర్బలసమన్వితైః||2.33||

స|| క్రూరైః బలసమన్వితైః రాక్షసైః గుప్తా రక్షసాం పురీ ||

||శ్లోకార్థములు||

క్రూరైః బలసమన్వితైః
- కౄరులు బలముతో కూడినవారు అయిన
రాక్షసైః రక్షసాం పురీ గుప్తా
- రాక్షసులచేత రక్షింపబడుతున్నరాక్షస పురిని
అనేన రూపేణ ప్రవేష్టుం న శక్యా
- ఈ రూపముతో ప్రవేశించుట సాధ్యము కాదు

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"క్రూరులు బలవంతులు అగు రాక్షసులచే రక్షింపబడు ఈ నగరమును ఈ రూపముతో ప్రవేశించట సాధ్యము కాదు" ||2.33||

||శ్లోకము 2.34||

ఉగ్రౌజసో మహావీర్యా బలవంతశ్చ రాక్షసాః|
వంచనీయా మయా సర్వే జానకీం పరిమార్గతా||2.34||

స|| జానకీం పరిమార్గితా మయా ఉగ్రౌజసః మహావీర్యాః బలవన్తశ్చ రాక్షసాః సర్వే వంచ నీయాః ||

||శ్లోకార్థములు||

జానకీం పరిమార్గితా
- జానకిని వెదుకుతూ
ఉగ్రౌజసః మహావీర్యాః బలవన్తశ్చ రాక్షసాః
- ఉగ్రమైన తేజస్సు కల, మహావీరులు, బలవంతులు అగు రాక్షసులను
సర్వే వంచ నీయాః
- అందరినీ మోసగించవలసినదే

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"జానకిని వెదుకుతూ ఉగ్రమైన తేజస్సు కల, మహావీరులు బలవంతులు అగు రాక్షసులను అందరినీ మోసగించవలసినదే." ||2.34||

||శ్లోకము 2.35||

లక్ష్యాలక్ష్యేణ రూపేణ రాత్రౌ లఙ్కాపురీ మయా|
ప్రవేష్టుం ప్రాప్తకాలం మే కృత్యం సాధయితుమ్ మహత్||2.35||

స|| మహత్ కృత్యం సాధయితుం మయా లక్ష్యా లక్ష్యేణ రూపేణ రాత్రౌ లఙ్కాపురీం ప్రవేష్టుం ప్రాప్తకాలమ్ రాత్రౌ (హి)||

||శ్లోకార్థములు||

మహత్ కృత్యం సాధయితుం
- మహత్తరమైన కార్యము సాధించుటకు
మయా లక్ష్యా లక్ష్యేణ రూపేణ
- కనీకనపడని రూపములో
రాత్రౌ లఙ్కాపురీం ప్రవేష్టుం
- రాత్రి లంకాపురి ప్రవేశించుటకు
ప్రాప్తకాలమ్ - తగిన సమయము

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"మహత్తరమైన లక్ష్యము సాధించుటకు కనీకనపడని రూపము ధరించి లంకానగరము ప్రవేశించుటకు రాత్రికాలమే మంచిది".||2.35||

లంకలో ఎప్పుడు ఎట్లా ప్రవేశించవలెను అనే హనుమ ఆలోచన. రాత్రివేళ కనీకనపడని రూపములో ప్రవేశించవలెను అని భావము. మరి రాత్రివేళ నిశాచరులు మేలుకువగా ఉంటారు కదా అని అనిపించవచ్చు. నిశాచరులు అంటే అంధకారములో తిరుగువారు అని. అంధకారము అంటే చీకటే అని కాదు. అజ్ఞానము కూడా అంధకారమే. నిశాచరులు అంటే అజ్ఞానములో రమించే వారనమాట. ఆ అజ్ఞానములోనే రాక్షస ప్రవృత్తులు అధికముగా ప్రజ్వరిల్లు తాయి. ఆజ్ఞాన అంధకారములో అజ్ఞానముచే కప్పబడి ఆత్మ అదృశ్యముగా వున్నప్పుడు వీర విహారము చేసేవారే నిశాచరులు. అలా అందరూ అజ్ఞానమనే అంధకారములో మునిగియున్నప్పుడు హనుమంతుడు సీతాన్వేషణ మొదలెడతాడు.

ఇక హనుమంతుని ఆలోచనలు వింటాము

||శ్లోకము 2.36||

తాం పురీం తాదృశీం దృష్ట్వా దురాధర్షాం సురాసురైః|
హనుమాన్ చింతయామాస వినిశ్చిత్య ముహుర్ముహుః||2.36||

స||సురాసురైః దురాదర్షం తాం పురీం దృష్ట్వా ముహుర్ముహుః హనుమాన్ చిన్తయామాస||

||శ్లోకార్థములు||

సురాసురైః దురాదర్షం
- సురాసురులకు కఊడా దుర్భేద్యమైన
తాం పురీం దృష్ట్వా
- ఆ పురమును చూచి
ముహుర్ముహుః హనుమాన్ చిన్తయామాస
- హనుమంతుడు మళ్ళి మళ్ళీ ఆలోచించసాగెను.

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"సురాసురులకు కూడా దుర్భేద్యమైన ఆ నగరమును చూచి ,ఆ హనుమంతుడు మళ్ళీ మళ్ళీ ఆలోచించసాగెను." ||2.36||

|| శ్లోకము 2.37||

కేనోపాయేన పశ్యేయం మైథిలీం జనకాత్మజామ్|
అదృష్ఠో రాక్షసేంద్రేణ రావణేన దురాత్మనా||2.37||

స|| దురాత్మనా రావణేన అదృష్టో కేనోపాయేన మైథిలీం జనకాత్మజాం పశ్యేయం||

||శ్లోకార్థములు||

దురాత్మనా రావణేన అదృష్టో
- దురాత్ముడైన రావణునికి కనపడకుండా
కేనోపాయేన మైథిలీం
- ఏ ఉపాయముతో మైథిలిని
జనకాత్మజాం పశ్యేయం
- జనకాత్మజను చూడగలను?

||శ్లోకతాత్పర్యము||

'దురాత్ముడైన రావణునికి కనపడకుండా ఏ ఉపాయముతో జనకాత్మజ అగు మైథిలిని చూడగలను?

|| శ్లోకము 2.38||

న వినశ్యేత్ కథం కార్యం రామస్య విదితాత్మనః|
ఏకామేకశ్చ పశ్యేయం రహితే జనకాత్మజామ్||2.38||

స|| విదితాత్మనః రామస్య కార్యం కథం న వినశ్యేత్ | ఏకశ్చ రహితే జనకాత్మజామ్ ఏకామ్ పశ్యేయం ||

||శ్లోకార్థములు||

విదితాత్మనః రామస్య కార్యం
- ఆత్మని ఏరిగిన రాముని కార్యము
కథం న వినశ్యేత్
- ఎట్లు భంగపడకుండా వుండును
ఏకశ్చ రహితే జనకాత్మజామ్
- ఏకాంతముగా వున్న జనకత్మజను
ఏకామ్ పశ్యేయం
- ఒంటరిగా చూడ వలెను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"ఆత్మస్వరూపమెరిగిన రామునియొక్క కార్యము ఏవిధముగాను భంగముకాకుండు నట్లుగా ఏలా చేయవలెను? ఏకాంతముగా వున్న జనకాత్మజను ఒంటరిగా ఎట్లు చూడగలను"||2.38||

||శ్లోకములు 2.39||

భూతశ్చార్థా విపద్యంతే దేశకాలవిరోధితాః|
విక్లబం దూతమాసాద్య తమ సూర్యోదయే యథా||2.39||

స|| సూర్యోదయే తమః యథా విపద్యన్తే ( తథైవ) దేశకాలావిరోధితాః భూతశ్చార్థాః విక్లబం దూతం ఆసాద్య (విపద్యన్తే)||

||శ్లోకార్థములు||

సూర్యోదయే తమః యథా విపద్యన్తే
- సూర్యోదయముతో ఏ విధముగా చీకటి పరద్రోలబడునో
భూతశ్చార్థాః
- చేయవలసిన పనులు
విక్లబం దూతం ఆసాద్య
- అలోచనారహిత దూతలద్వారా
దేశకాలావిరోధితాః
- దేశకాలములకు అనుగుణములు కాక ( చెడిపోవును)

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"సూర్యోదయము చీటిని పారదోచినట్లు , అలోచనారహితులగు దూతల ద్వారా సాధ్యమగు పనులు అసాధ్యము అవుతాయి" .||2.39||

||శ్లోకము 2.40||

అర్థానర్థాంతరే బుద్ధిర్నిశ్చితాఽపి నశోభతే |
ఘాతయంతి హి కార్యాణి దూతాః పండితమానినః||2.40||

స|| నిశ్చితాపి అర్థానర్థాన్తరే బుద్ధిః నశోభతే దూతాః పండితమానితాః కార్యాణి ఘాతయంతి ||

||శ్లోకార్థములు||

నిశ్చితాపి
- నిశ్చయించిన పని కూడా
అర్థానర్థాన్తరే బుద్ధిః నశోభతే
- లాభనష్టములు అలోచించు బుద్ధి శోభించదు
దూతాః పండితమానితాః
- దూతలు తామే పండితులము అని తలచి
కార్యాణి ఘాతయంతి
- కార్యములను నాశనము చేసెదరు

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"నిశ్చయించిన పని కూడా లాభనష్టములు అలోచించు బుద్ధి శోభించదు. తామే పండితులమనుకొనే దూతల ద్వారా నిశ్చయించిన పని నాశనమౌతుంది". ||2.40||

||శ్లోకాలు 2.41||

న వినశ్యేత్ కథం కార్యం వైక్లబ్యం న కథం భవేత్|
లంఘనం చ సముద్రస్య కథం ను న వృథాభవేత్||2.41||

స|| కార్యం కథం వినశ్యేత్ | వైక్లబ్యం కథమ్ నభవేత్ | సముద్రస్య లంఘనం కథం ను న వృథాభవేత్||

||శ్లోకార్థములు||

కార్యం కథం వినశ్యేత్
- కార్యము ఏవిధముగా భంగము కాకూడదు
వైక్లబ్యం కథమ్ నభవేత్
- అవివేకము ఎట్లు దూరము చేయవలెను
సముద్రస్య లంఘనం కథం ను న వృథాభవేత్
- సముద్రలంఘనము వృధాకాకుండా ఎట్లు పని చేయవలెను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"కార్యము ఎట్లు భంగము కాకూడదు? అవివేకము ఎట్లు దూరము చేయవలెను? సముద్రలంఘనము వృధా కాకూండా ఎట్లు పని చేయవలెను?" ||2.41||

||శ్లోకము 2.42||

మయి దృష్టే తు రక్షోభి రామస్య విదితాత్మనః|
భవేద్వర్థమిదం కార్యం రావణానర్థ మిచ్ఛతః||2.42||

స|| యది మయి రక్షోభి దృష్టే తు విదితాత్మనః రావణానర్థం ఇచ్ఛతః రామస్య ఇదం కార్యం వ్యర్థం భవేత్ ||

||శ్లోకార్థములు||

యది మయి రక్షోభి దృష్టే తు
- నేను రాక్షసులచేత చూడబడినచో
రావణానర్థం ఇచ్ఛతః
- రావణుని నాశనము కోరు
విదితాత్మనః రామస్య
- ఆత్మతత్త్వము ఎరిగిన రామునియొక్క
ఇదం కార్యం వ్యర్థం భవేత్
- ఈ కార్యము వ్యర్థమగును

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"నేను (రాక్షసులచేత) చూడబడినచో రావణుని అనర్ధము కోరు ఆత్మతత్వము ఎరిగిన రాముని యొక్క ఈ కార్యము వ్యర్ధము అగును". ||2.42||

||శ్లోకము 2.43||

న హి శక్యం క్వచిత్ స్థాతుం అవిజ్ఞాతేన రాక్షసైః|
అపి రాక్షస రూపేణ కిముతాన్యేన కేన చిత్||2.43||

స|| రాక్షస రూపేణాపి రాక్షసైః అవిజ్ఞాతేన స్థాతుం న హి శక్యం | అన్యేన కేనచిత్ ( రూపేణ) కిముత||

||శ్లోకార్థములు||

రాక్షస రూపేణాపి
- రాక్షస రూపములో కూడా
రాక్షసైః అవిజ్ఞాతేన స్థాతుం
- రాక్షసులకు తెలియకుండా వుండుట
న హి శక్యం
- శక్యము కాదు
అన్యేన కేనచిత్ ( రూపేణ) కిముత
- ఇంకోరూపము గురించి చెప్పనేల?

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"(ఇక్కడ) రాక్షసరూపములో కూడా రాక్షసులకు తెలియకుండా వుండలేము. అటువంటి సందర్భములో ఈ రూపము గురించి చెప్పనేల?"|| 2.43||

||శ్లోకము 2.44||

వాయురప్యత్ర నాజ్ఞాతః చరేత్ ఇతి మతిర్మమ|
న హ్యస్త విదితం కించిత్ రాక్షసానాం బలీయసామ్||2.44||

స|| అత్ర వాయుః అపి న ఆజ్ఞాతః చరేత్ ఇతి మమ మతిః| బలీయసాం రాక్షసానాం కించిత్ (అపి) అవిదితం నాస్తి హి ||

||శ్లోకార్థములు||

అత్ర వాయుః అపి న ఆజ్ఞాతః చరేత్
- ఇక్కడ వాయువు కూడా ఆజ్ఞలేకుండా వీచదు
ఇతి మమ మతిః- అని నా భావన
బలీయసాం రాక్షసానాం
- బలవంతులగు రాక్షసులకు
కించిత్ (అపి) అవిదితం నాస్తి హి
-తెలియని విషయము ఏమీ లేదు

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"ఇక్కడ వాయువు కూడ ఆజ్ఞలేకుండా వీచదు అని నా అభిప్రాయము. బలవంతులగు రాక్షసులకు తెలియని విషయము ఏమీ లేదు." ||2.44||

||శ్లోకము 2.45||

ఇహాహం యది తిష్టామి స్వేన రూపేణ సంవృతః|
వినాశముపయాస్యామి భర్తురర్థశ్చ హీయతే||2.45||

స|| యది స్వేన రూపేణ సంవృతః అహం ఇహ తిష్ఠామి వినాశం ఉపయాస్యామి| భర్తుః అర్థశ్చ హీయతే||

||శ్లోకార్థములు||

యది అహంస్వేన రూపేణ సంవృతః
- నేను నా స్వరూపముతో దాగి
ఇహ తిష్ఠామి
- ఇక్కడ వుండినచో
వినాశం ఉపయాస్యామి
- వినాశము తప్పదు
భర్తుః అర్థశ్చ హీయతే
- రాజ కార్యము చెడిపోవును

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"నేను నాస్వరూపముతో ఇక్కడ వుంటే నాశనము తప్పదు. రాజకార్యము చెడిపోవును" ||2.45||

||శ్లోకము 2.46||

తదహం స్వేన రూపేణ రజన్యాం హ్రస్వతాం గతః|
లఙ్కాం అభిపతిష్యామి రాఘవస్యార్థ సిద్ధయే||2.46||

స|| తతః రాఘవస్య అర్థ సిద్ధయే అహం స్వేన రూపేణ హ్రస్వతాం గతః రజన్యాం లఙ్కాం అభిపతిష్యామి||

||శ్లోకార్థములు||

తతః రాఘవస్య అర్థ సిద్ధయే
- అందువలన రాఘవుని కార్యము సిద్ధించుటకు
అహం స్వేన రూపేణ హ్రస్వతాం గతః
- నేను నా స్వరూపము చిన్నదిగా చేసి
రజన్యాం లఙ్కాం అభిపతిష్యామి
-రాత్రియందు లంకలోకి ప్రవేశించెదను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"అందువలన రాముని కార్యము సిద్ధించుటకు నా స్వరూపము చిన్నది చేసి రాత్రి లంకానగరములో ప్రవేశించెదను."||2.46||

అలా అందరూ అజ్ఞానమనే అంధకారములో మునిగియున్నప్పుడు హనుమంతుడు తన రూపము చిన్నదిగా చేసి సీతాన్వేషణ మొదలెడతాడు.

||శ్లోకము 2.47||

రావణస్య పురీమ్ రాత్రౌ ప్రవిశ్య సుదురాసదామ్|
విచిన్వన్ భవనం సర్వం ద్రక్ష్యామి జనకాత్మజామ్||2.47||

స|| సుదురాసదం రావణస్య పురీం రాత్రౌ ప్రవిశ్య సర్వం భవనం విచిన్వన్ జనకాత్మజాం ద్రక్ష్యామి||

||శ్లోకార్థములు||

సుదురాసదం రావణస్య పురీం రాత్రౌ ప్రవిశ్య
- దుష్కరమైన రావణ పురిని రాత్రి లో ప్రవేశించి
సర్వం భవనం విచిన్వన్
- అన్ని భవనములు వెదికి
జనకాత్మజాం ద్రక్ష్యామి
- జనకాత్మజను చూచెదను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"దుష్కరమైన ఈ లంకానగరమును రాత్రిలో ప్రవేశించి అన్ని భవనములు వెదికి జనకాత్మజను చూచెదను".||2.47||

||శ్లోకము 2.48||

ఇతి సంచిత్య హనుమాన్ సూర్యస్యాస్తమయం కపిః|
ఆచకాంక్షే తదా వీరో వైదేహ్యా దర్శనోత్సుకః||2.48||

స|| హనుమాన్ వీరః ఇతి సంచిత్య తదా కపిః వైదేహ్యా దర్శనోత్సుకః సూర్యస్య అస్తమయం ఆచకాంక్షే||

||శ్లోకార్థములు||

హనుమాన్ వీరః ఇతి సంచిత్య
-వీరుడైన హనుమ ఈ విధముగా ఆలోచించి
తదా కపిః వైదేహ్యా దర్శనోత్సుకః
- ఆ వానరుడు వైదేహి దర్శనోత్సాహముతో
సూర్యస్య అస్తమయం ఆచకాంక్షే
- సూర్య అస్తమయము కొఱకు వేచియుండెను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"హనుమంతుడు ఈ విధముగా ఆలోచించి జానకిని దర్శించాలన్న ఉత్సాహముతో సూర్యాస్తమయము కొఱకు వేచియుండెను."||2.48||

||శ్లోకము 2.49||

సూర్యే చాస్తం గతే రాత్రౌ దేహం సంక్షిప్య మారుతిః|
వృషదంశకమాత్రస్సన్ బభూవాద్భుత దర్శనః||2.49||

స|| మారుతిః సూర్యే చ అస్తం గతే వృషదంశకమాత్రః సన్ దేహం సంక్షిప్య అద్భుత దర్శనః బభూవ||

||శ్లోకార్థములు||

మారుతిః సూర్యే చ అస్తం గతే
- మారుతి సూర్యుడు అస్తమించగనే
వృషదంశకమాత్రః సన్ దేహం సంక్షిప్య
- దేహము పిల్లి అంత ప్రమాణముగా చేసికొని
అద్భుత దర్శనః బభూవ
- అశ్చర్యముకొలుపునట్లాయెను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"ఆ మారుతి సుర్యాస్తమయమైనపుడు తన దేహమును చూచుటకు ఆశ్చర్యము కొలుపు నట్లు పిల్లి అంత ప్రమాణముగా చేసికొనెను"||2.49||

రాత్రివేళ కనీకనపడని రూపములో ప్రవేశించవలెను అన్న ఆలోచనతో, అందరూ అజ్ఞానమనే అంధకారములో మునిగి యున్నప్పుడు హనుమంతుడు సీతాన్వేషణ మొదలెడతాడు. ఆలా అన్వేషణ మొదలెడడానికి తన స్వరూపము వదిలి

"వృషదంశకమాత్రః సన్ భభూవాద్భుత దర్శనః|

ఒక పిల్లి అంతటి వాడై అద్భుతమైన దర్శనము కలవాడయ్యెను. చీకటిలో మనకి కనపడని వస్తువులు చూడకల శక్తి పిల్లికి వుంది. అంటే హనుమంతుడు కూడ అటువంటి శక్తి కలవాడయ్యెను ఆన్నమాట. ఆజ్ఞానము అనే అంధకారములో ఎవరికీ కనపడని ఆత్మాన్వేషణ కి దానిని చూడ గలశక్తితో హనుమ బయలు దేరాడన్నమాట.

||శ్లోకము 2.50||

ప్రదోషకాలే హనుమాంస్తూర్ణ ముత్ప్లుత్య వీర్యవాన్|
ప్రవివేశ పురీం రమ్యాం సువిభక్త మహాపథామ్||2.50||

స|| వీర్యవాన్ హనుమాన్ ప్రదోషకాలే తూర్ణం ఉత్ప్లుత్య సువిభక్తమహాపథాం రమ్యాం పురీం ప్రవివేశ||

||శ్లోకార్థములు||

వీర్యవాన్ హనుమాన్
- వీరుడైన హనుమంతుడు
ప్రదోషకాలే తూర్ణం ఉత్ప్లుత్య
- ప్రదోష కాలములో క్షణములో దూకి
సువిభక్తమహాపథాం రమ్యాం పురీం ప్రవివేశ -
ప్రధాన మార్గములతో చక్కగా విభజించ బడిన రమ్యమైన ఆ పురమును ప్రవేశించెను."

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"ఆ వీరుడైన హనుమంతుడు ప్రదోషకాలములో క్షణములో దూకి ప్రధాన మార్గములతో చక్కగా విభజించ బడిన ఆ లంకానగరము ప్రవేశించెను."||2.50||

||శ్లోకము 2.51||

ప్రాసాదమాలావితతమ్ స్తంభైః కాంచన రాజతైః|
శాతకుంభమయై ర్జాలైః గంధర్వనగరోపమామ్|| 2.51||

స|| సః ప్రాసాదమాలావితతామ్ కాంచన రాజతైః స్తంభైః శాతకుంభమయైః జాలైః గంధర్వ నగరోపమమ్ ( మహాపురీమ్ దదర్శ) ||

||శ్లోకార్థములు||

సః ప్రాసాదమాలావితతామ్
- ప్రాసాదాల శ్రేణులతో కూడిన
కాంచన రాజతైః స్తంభైః
- బంగారు వెండి స్తంభములతో కూడిన
శాతకుంభమయైః జాలైః
- బంగారు జాలలతో కూడిన
గంధర్వ నగరోపమమ్
- గంధర్వ నగరముతో సమానమైన

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"(అప్పుడు హనుమంతుడు) ప్రాసాదాల శ్రేణులతో నిండిన, బంగారు వెండి స్తంభములతో కూడిన, బంగారు జాలలతో కూడిన గంధర్వనగరములా వున్న నగరము చూచెను" ||2.51||

||శ్లోకము 2.52||

సప్తభౌమాష్టభౌమైశ్చ స దదర్శ మహాపురీమ్|
తలైః స్ఫాటిక సంకీర్ణైః కార్తస్వరవిభూషితైః||2.52||

స|| సప్తభౌమాష్టభౌమైశ్చ స దదర్శ మహాపురీమ్ స్ఫాటిక సంకీర్ణైః తలైః కార్తస్వర విభూషితైః (మహాపురీం దదర్శ) ||

||శ్లోకార్థములు||

సప్తభౌమాష్టభౌమైశ్చ- ఏడు ఎనిమిది అంతస్థుల భవనములు
కార్తస్వర విభూషితైః - బంగారముతో అలంకరింపబడిన
స్ఫాటిక సంకీర్ణైః తలైః - స్ఫటిక మాణిక్యాల తో నిండిన మిద్దెలతో
స దదర్శ మహాపురీమ్ - ఆ మహానగరములో హనుమ చూచెను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"స్ఫటికములు మాణిక్యములతో బంగారముతో అలంకరింపబడిన ఏడు ఎనిమిది అంతస్తులు కల భవనములతో నిండియున్న నగరము చూచెను" ||2.52||

||శ్లోకము 2.53||

వైడూర్యమణిచిత్రైశ్చ ముక్తాజాల విభూషితైః|
తలైః శుశ్శుభిరే తాని భవనాన్యత్ర రక్షసామ్||2.53||

స|| అత్ర రక్షసాం భవనాని వైఢూర్యమణి చిత్రైశ్చ ముక్తాజాలవిభూషితైః తలైః శుశుభిరే||

||శ్లోకార్థములు||

అత్ర రక్షసాం భవనాని
- అక్కడ రాక్షస భవనములు
వైడూర్యమణిచిత్రైశ్చ
- వైఢూర్యములు మాణిక్యములతో చిత్రించ బడిన
ముక్తాజాలవిభూషితైః తలైః శుశుభిరే
- బంగారు జాలలతో అలంకరింపబడిన మిద్దెలతో శోభిల్లుచుండెను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"ఆ రాక్షసుల భవనములు వైఢూర్యములు మాణిక్యములతో చిత్రించబడిన అంతస్తులతో శోభించుచున్నవి."

||శ్లోకము 2.54||

కాంచనాని చ చిత్రాణి తోరణాని చ రక్షసామ్|
లంకాముద్యోతయామాసుః సర్వతః సమలంకృతామ్||2.54||

స|| రక్షసామ్ కాంచనాని చిత్రాణి తోరణాని సమలంకృతామ్ లంకాం సర్వతః ఉద్యోతయామాసుః||

||శ్లోకార్థములు||

రక్షసామ్ కాంచనాని చిత్రాణి తోరణాని సమలంకృతామ్
- రాక్షసుల (భవనములు) బంగారముతో రంగురంగుల తోరణాలతో అలంకరింపబడి
లంకాం సర్వతః ఉద్యోతయామాసుః
- లంకానగరమును అన్నిచోటలా ప్రకాశింపచేస్తున్నాయి"

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"రాక్షసుల భవనములు బంగారముతో రంగురంగుల తోరణాలతో అలంకరింపబడి లంకానగరమును అన్నిచోటలా ప్రకాశింపచేస్తున్నాయి" ||2.54||

||శ్లోకము 2.55||

అచింత్యా మద్భుతాకారం దృష్ట్వా లఙ్కాం మహాకపిః|
ఆసీద్విషణ్ణో హృష్టశ్చ వైదేహ్యా దర్శనోత్సుకః||2.55||

స|| మహాకపిః అచిన్త్యాం అద్భుతాకారం లంకాం దృష్ట్వా వైదేహ్యా దర్శనోత్సుకః హృష్టశ్చ విషణ్ణః ఆసీత్ ||

||శ్లోకార్థములు||

మహాకపిః అచిన్త్యాం అద్భుతాకారం లంకాం దృష్ట్వా -
- ఆ వానరుడు అద్భుతాకారములు గల లంకను చూచి
వైదేహ్యా దర్శనోత్సుకః హృష్టశ్చ
- వైదేహి దర్శనోత్సాహముతో ఉత్సాహము కలవాడు
విషణ్ణః ఆసీత్
- దిగులు పడ్డవాడు అయ్యెను.

||శ్లోకతాత్పర్యము||

'ఆ మహాకపి ఉహాతీతమైన అద్భుతాకారములు గల లంకను చూచి ఒకవైపు దిగులు, వైదేహిని చూడాలనే ఉత్సాహముతో ఇంకొకవైపు సంతోషముపడెను" ||2.55||

||శ్లోకము 2.56||

స పాణ్డురావిద్ధ విమానమాలినీమ్
మహార్హజాంబూనద జాలతోరణామ్|
యశస్వినీం రావణబాహుపాలితామ్
క్షపాచరై ర్భీమబలైః సమావృతామ్|| 2.56||

స|| సః పాణ్డురావిద్ధవిమానమాలినీమ్ మహార్హజాంబూనదజాల తోరణామ్ యశస్వినీం భీమబలైః క్షపాచారైః సమావృతాం రావణ బాహు పాలితామ్ (లంకాం దదర్శ)

||శ్లోకార్థములు||

సః పాణ్డురావిద్ధవిమానమాలినీమ్
- తెల్లని మహోన్నతమైన భవనములు కల
మహార్హజాంబూనదజాల తోరణామ్
- బంగారు ద్వారాలు తోరణాలుగల
యశస్వినీం భీమబలైః క్షపాచారైః సమావృతాం
- యశోధనులు మహాబలవంతులైన రాక్షసులతో నిండిన
రావణ బాహు పాలితామ్ (లంకాం దదర్శ)
- రావణునిచే పాలింపబడు ( లంకను చూచెను)

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"హనుమంతుడు తెల్లని మహోన్నతమైన భవనములతో కూడిన , బంగారు ద్వారాలు తోరణాలుగల , యశోవంతులైన మహాబలవంతులైన రాక్షసులచే రక్షింపబడి రావణునిచే పాలింపబడుచున్నఆ లంకా నగరము చూచెను".

||శ్లోకము 2.57||

చంద్రోఽపి సాచివ్య మివాస్య కుర్వన్
తారాగణైర్మధ్యగతో విరాజన్|
జ్యోత్స్నావితానేన వితత్యలోకం
ఉత్తిష్టతేనైకసహస్రరశ్మిః||2.57||

స|| నైక సహస్ర రస్మిభిః చన్ద్రోఽపి తారాగణైః మధ్యగతః విరాజన్ లోకమ్ జ్యోత్స్నావితానేన వితత్య అస్య సాచివ్యం కుర్వన్నివ ఉత్తిష్ఠతే||

||శ్లోకార్థములు||

నైక సహస్ర రస్మిభిః
- వెయ్యి కిరణములతో కూడిన
చన్ద్రోఽపి తారాగణైః మధ్యగతః
- చంద్రుడు కూడా తారాగణముల మధ్యలో వెళ్ళి
జ్యోత్స్నావితానేన వితత్య
-వెన్నెలతో వెదజల్లుచూ
విరాజన్ లోకమ్ - లోకమును విరాజిల్లుచు
అస్య సాచివ్యం కుర్వన్నివ ఉత్తిష్ఠతే
- అయనకి తోడ్పడుతున్నాడా అన్నట్లు ఉదయించెను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"అప్పుడు చంద్రుడు వేయి కిరణాలతో తారాగణముల మధ్య విరాజిల్లిచూ తన వెన్నెలతో హనుమంతునికి సహయము చేస్తున్నాడా అన్నట్లు లోకాన్ని నింపుతూ ఉదయించెను."

అలా లంకానగరములో సీతాన్వేషణకి హనుమ బయలు దేరినప్పుడు చంద్రుడు ఆకాశములో ప్రకాశిస్తున్నాడుట.
అది హనుమంతుడి సాయము చేస్తునాడా ఆన్నట్లు వుందని అంటాడు వాల్మీకి. నిష్కామ కర్మ చేసేవారికి అందరూ వెంటనే సహాయపడతారు అని మనము భగవద్గీతలో విన్నమాటే. అదే చంద్రుడు చేయుచున్న సహాయము ఇక్కడ.

||శ్లోకము 2.58||

శంఖప్రభం క్షీరమృణాళవర్ణం
ఉద్గచ్ఛమానం వ్యవభాసమానమ్|
దదర్శ చన్ద్రం స హరిప్రవీర
పోప్లూయమానం సరసీవ హంసమ్||2.58||

స|| సః హరిప్రవీరః ఉద్గచ్ఛమానం శంఖప్రభమ్ వ్యవభాసమానమ్ క్షీరమృణాలవర్ణమ్ సరసి పోప్లూయమానమ్ హంసం ఇవ చన్ద్రం దదర్శ||

||శ్లోకార్థములు||

సః హరిప్రవీరః ఉద్గచ్ఛమానం
- ఆ వానరోత్తముడు పైకి వస్తూ వున్న
శంఖప్రభమ్ క్షీరమృణాలవర్ణమ్
- శంఖమువలె ప్రకాశించుచున్న పాల తామరతూడు వంటి వర్ణము కల
సరసి పోప్లూయమానమ్ హంసం ఇవ
- సరస్సులో పైకి ఎగురుచున్న హంస మాదిరి
చన్ద్రం దదర్శ - చంద్రుని దర్శించెను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"అప్పుడు శంఖము పాలు తామరపూవు వంటి తెల్లని కాంతితో , సరోవరములో పయనిస్తున్న హంసలాగ ఆకాశములో పైపైకి వస్తూవున్న చంద్రుని హనుమంతుడు చూచెను". ||2.58||

ఆ హనుమంతుడు త్రికూట పర్వతము పై దేవేంద్రుని అమరావతిలా ఉహాతీతమైన అద్భుతాకారములు గల లంకను చూచి ఒకవైపు దీనిని జయించగలమా అని ఒక దిగులు, వైదేహి ని చూడాలనే ఉత్సాహముతో ఇంకొకవైపు సంతోషము పడెను. అన్ఏషణ ప్రారంభం లో హనుమంతునికి ఇంకా ఉత్సాహము కలిగించేటట్లుగా చంద్రుడు తన వేయి కిరణాలతో వెన్నెల వెదజల్లుతూ, హనుమంతునికి సహాయ పడుతున్నాడా అన్నట్లు ఉదయించాడు అని అంటాడు మహా కవి వాల్మీకి.

ఈ విధముగా ఆదికావ్యమైన వాల్మీకి రామాయణములో రెండవ సర్గ సమాప్తము

ఇత్యార్షే శ్రీమద్రామాయణే ఆదికావ్యే వాల్మీకీయే
చతుర్వింశత్ సహస్రికాయాం సంహితాయామ్
శ్రీమత్సుందరకాండే ద్వితీయ స్సర్గః||

||ఓమ్ తత్ సత్||